Ыскаты салат – ыскаты савм ве дөвүр
Ыскат – борҗуңы айырмак диймекдир. Ыскаты салат болса, дүнеден өтен адамың каза галан фарз ве витир намаз борчларыны айырмак ве афув этдирмек умыды билен берилйән фиде гөрнүшиндәки садакадыр. Ыскаты савм – мерхумың ораза борчларыны айырмак диймекдир.
Дүнеден өтен бир мусулманың мирасдарлары я-да дашгын гарындашлары онуң окамадык намазлары, тутмадык оразалары үчин «Аллахың рахмети гиңдир» диен дүшүнҗе билен гарып-гасарлара фиде мукдарында пул пайлаярлар. Аслында, не аят, не хадыс, не иҗма, не-де кыясы фукаха билен анык ве кесгитли болмадык бу меселе өмрүниң довамында Аллаха гуллук борҗуны ерине етирҗек болуп ыхлас эден, намазыны, оразасыны хемише берҗай эден бир мусулманың өлүм яссыгындака бирнәче гүнләп окап билмедик намазлары ве тутуп билмедик оразасы себәпли хер бир намазы ве оразасы үчин айры-айрылыкда бир фиде мукдарында садака бермекликдир. «Аллахың рахмети, мерхемети гиңдир, белки, афув эдер» дүшүнҗеси билен фукаха бу меселә гөз юмупдыр. Хатда каза галан намаз я-да оразаның хеммеси үчин берилҗек фиде мукдары етмедик ягдайында бар болан пул бир гарыба берилйәр. Ол болса, оны өлиниң якынларындан бирине хибе эдйәр. Бу гатнашык намаз ве оразаның саныча довам эдип, хер гезегинде бир кеффарет берилендиги хасап эдилйәр.
Йөне хер ягшы амалы эрбет ниет билен улананларың болшы ялы, вагтың гечмеги билен бу дәби ики тарапдан хем эрбет ниет билен улананлар дөрәп, асыл максадындан дашлашдырыпдырлар.
1. Өмрүниң довамында бир гезегем маңлайы сеҗдә дегмедиклер үчин хем весет ёлы билен я-да мирасдарлары тарапындан ыскат йөргүнли болуп башлапдыр.
2. Дилинде диндар болуп гөрүнйән, эмма мадды бәхбит дүшүнҗесиндәки моллалар кададан чыкма хөкмүнде ругсат берлен бу амалы гиңелдип, зерурлык болса-болмаса дөвүр пулларыны өзлерине алып башлапдыр.
Башлананда говы ниет билен дөрән ве шол себәпли фукаханың хем гөз юман бу амалы хәзирки дөвүрде эрбет ниет билен асыл максадындан дашлашдырылып, акыла, логика терс гелйән ягдая өврүлипдир. Шонуң үчин хөкман Ыскат ве дөвүр эдилҗек болса, аслына лайыклыкда эдилмели. Ёгса эдилмели дәлдир. Мундан хас мөхүми аңы ериндәки хер бир мусулман дирикә, Аллаха болан фарзларыны ве борчларыны долы амал этмек үчин ыхлас этмелидир.
Динимизде ыбадатлар бедени, малы, хем бедени, хем-де малы гөрнүшинде ерине етирилйәр. Хер бир ыбадат мүкеллеф тарапындан вагтында айры-айры ерине етирилмелидир. Шейле хем, намаз-ораза ялы бедени ве шахсы ыбадатларда ниябет ягны, векил беллемек дүрс гөрүлмейәр.
Араларында Ибни Аббас, Ибни Омар, Ибни Мес’уд, Муаз б. Җебел, Селеме б. Эква ялы сахабалар: «Сизден ремезан айына етишенлер шол айда ораза тутсун», (Бакара, 185) аяты инйәнчә, сахабадан исләниң ораза тутандыгыны, исләниң фиде берендигини, бу аят иненден соң болса, ораза тутмага гүйҗи етенлере фиде бермеклик ятырыландыгыны, диңе хассалара ве гаррылара фиде бермәге ругсат эдилендигини гүррүң берйәрлер, (Мүслим). Нетиҗеде, ыслам алымлары гаррылык ве ягшылашмак умыды болмадык хассалык себәпли ораза тутмадыклара каза этмеклери хем мүмкин болмандыгы үчин фиде бермеклиги беллейәрлер. Бу кишилериң сагалып ораза тутмаклары умыт эдилмейәндиги үчин, шол бир гөрнүшдәки ыбадат дәл-де «хер гүнүң оразасы үчин бир фиде бермек (бир гарыбы доюрмак)» ялы гөрнүшде ижтимагы максатлы оразаның маны-мазмуны билен багланышыклы башга бир ыбадат талап эдилипдир. Ыслам ымматының арасында дөрән ыскаты савм ве онуң ызындан ыскаты-салат дүзгүни диңе бу аятда гөркезилен узурлылар үчин ругсат болупдыр. Эмма соң бу ругсадың хөкүми гиңелдилипдир. Йөне хассалык, гөврелилик, сүйт эмдирмек, аша ачлык ве мушакгатлар ялы себәплер ораза тутмазлыга, я-да башланан оразаны бозмага ругсат берсе-де, тутулмадык оразалар үчин фиде бермеклиги җайыз гөрмейәр. Бу узурлар айрыландан соң, хөкман каза эдилмелидир. Шейле кишилер каза этмән дүнеден өтен болсалар, мирасдарларының оларың оразасы үчин фиде бермеклери ыслам алымлары тарапындан маслахат берлипдир. Бу меселеде мезхеплериң арасында гарайыш тапавуды ёкдур.
Мүкеллефиң ораза борҗуның дүнеден өтенден соң фиде төләп ыскаты савм эдилмеги, эсасан аша гаррылык ве ягшылашмак умыды болмадык хассалар үчин ругсат болмагына гарамаздан, соңра хиҗри йылының икинҗи асырында өмрүнде себәпсиз ораза тутмадык ве каза-да этмедик киши үчин өленинден соң фиде берип, ораза борҗуны ыскат этмеклик дәбе гиризилипдир.
Ыскаты савм барадакы ругсадың гиңелдилмеги, ене хиҗри йылының икинҗи асырының аягында намаза хем дегишли эдилип башланыпдыр. Ыскаты салат барада Ымамы Мухамметден башга ханефи мүҗтехидлеринден хич бири фетва бермәндир. Ымамы Мухаммет болса, «Ез-Зыядат» атлы китабында ыскаты савм барадакы гарайшыны шейле дүшүндирйәр: «Бир киши намаз борҗы үчин фиде берилмегини весет этсе, Аллах ислесе, бу фиде онуң үчин етерлик болуп билер». Бир узур себәпли окалмадык фарз намазларының бу узур айрыландан соң деррев окалмалыдыгы я-да каза эдилмелидиги эмр эдилендир. Йөне себәпсиз, билгешлейин терк эдилен намазларың хас соңра каза эдилмелидигине ве бу казаның кишиниң намаз борҗуны айырҗакдыгына анык, кесгитли делил ёкдур. Шонуң үчин, окалмадык, я-да окалып билинмедик фарз намазың ерине саглыгында мүкеллефиң өзүниң я-да дүнеден өтенден соң мирасдарларының фиде бермеги, шейле хем бу фидйәниң намаз борҗуны айырҗакдыгы барада хич хили аят ве хадыс ёкдур. Ымам Мухаммедиң ыскаты салат барада «Аллах ислесе, етерлик болар» дийип әтиячлы айтмагы шол себәпдендир. Ымам Сарахсы хем өлениң намаз борҗы үчин берилҗек фидйәниң намазың ерине гечмегиниң анык дәлдигини, мунуң Аллахың лутуф ве керемине дегишлидигини беллейәр. («эл-Усул», т-1).
Диймек, ыскаты салат, ягны, мерхумың намаз борчларыны айырмак үчин берлен фиделер каза галан намазың ерине гечмесе-де, ханефи мужтехидлери тарапындан мүстахсен (ягшы амал) гөрлүпдир. Йөне бир кишиниң өлмезинден өң шейле бир фидйәниң берилмегини весет етмеги пушманлык аламатыдыр, ялканмак ве багышланмак арзувының нышаныдыр. Өлен киши весет етмесе-де, мунуң варислери тарапындан теберру (хайыр ыхсан) ёлы билен эдилмеги болса, бир шефкат ве мерхума ягшылык дилемегиң аламатыдыр. Бирр (ягшылык) ве ыхсан болса, ярамазлыклары, эрбетликлери ёк эдер. Бир аяты керимеде: «Ягшылыклар яманлыклары, шүбхесиз ёк эдер», (Худ,114). Шейле хем бу весиле билен гарыплар бегендирилер, мәтәчлер канагатландырылар.
Нетиҗеде, фиде аркалы ораза борҗуның айрылмагы барада анык насс бардыр. Намаз ыбадат хөкмүнде ораза ялы, хатда оразадан хем мөхүм ыбадатдыр. Чүнки, ахыретде гулдан илки билен хасап соралҗак зат – намаздыр. Намаз ыбадатында ногсаны боланларың хасабының өрән четин гечҗекдиги роваятларда хабар берилйәр. Бу нукдайназардан өлиниң каза этмек мүмкинчилигини тапмадык намазлары үчин фиде берип, онуң ялканмагы үчин ныяз этмек әтиячлык себәплидир. Фиделериң бегендирен гарып-пукараларының бегенҗи ве догасының хорматына Аллах Тагала ол борчлы гулуның борчларыны, мүмкин, афув эдип, рахмети билен ялкар.
Ыскат билен багланышыклы меселелер
Ыскаты салат ве савмың эдилмеги үчин хемме затдан өңүрти мерхумың оны весет этмеги хөкмандыр. Эгер весет этмедик болса, хоссары ве варислери тарапындан ыскат эдилмеги җайыздыр ве макбулдыр.
Мерхумың ыскаты салат ве ыскаты савм үчин эден весети ызында гоян малының үчден бири билен амал эдилйәр. Малының галан үчден икиси мирасдарларына гоюляр.
Бир гүнүң довамында витир билен бирликде алты вагт намаз бардыр. Мерхумың ызында гоян малының үчден биринден бу алты намазың хер бири үчин айратын бир фиде берилйәр. Бир фиде бир гарыбы бир гүн доюрмакдыр. Бу болса эртирлик, агшамлык нахар диймекдир.
Берилҗек фиделериң хеммеси бир гарып-пукара берлип билинши ялы, айры-айры кишилере хем берлип билнер. Фиделер гарыбы доюрмак аркалы берҗай эдилиши ялы, дерегине пул хем берлип билнер. Гарыпларың мәтәчликлериниң дүрлүдигини гөз өңүнде тутуп, пул гөрнүшине бермек хас говусыдыр.
Мерхумың ызында гоян малы барада весети болмадык ягдайында, мирасдарлары ыскат эдип фиде бермәге меҗбур дәлдир. Мирасдарлар гарып болса, булары дәп боюнча фиде бермәге меҗбур этмек догры дәлдир. Айратын хем мирасдарларың арасында чага ве етимлер бар болса, буларың пайларындан фиде берилмеги асла җайыз дәлдир.
Намаз фидесиниң весет эдилмеги, мирасдарлар тарапындан теберру ёлы билен берилмегинден хас хайырлыдыр. Фиделер мерхум депин эдилмәнкә берилмеги лайыкдыр. Йөне депин эдиленден соң берилмеги-де җайыздыр.
Өлиниң тутуш өмри үчин ыскат эдилҗек болса, яшы милады йыл хасабындан хасапланяр. эркек кишилерде 12, аялларда 9 йыл чагалык яшы хөкмүнде хасапдан айрыляр. Галан яшы ыскат эдилйәр. Пул етмесе, дөвүр эдилйәр. Эмма мерхумың тутуш өмри үчин ыскат эдилмеги җайыз гөрүлмәндир. Чүнки, тутуш өмрүнде намаз окамадык, ыбадат билен багланышыгы болмадык бири үчин ыскат этмек нетиҗесиз болшы ялы, диниң хөкүмлерини еңил бир зада өвүрмек ялыдыр.
Мерхумың ыскат үчин весет эден мал я-да ызында галан малының үчден бири билен намаз я-да ораза борчларыны айырмак етерлик болмадык ягдайында, дөвүр усулына йүз уруляр. Мунуң эдилиши шейледир:
Илки ыскат үчин айрылан пулуң мерхумың нәче мукдар борҗуна етҗекдиги кесгитленйәр. Мерхумың әхли борчларының ыскаты үчин ене нәче мукдарда пул фиде герекдиги хасапланяр. Мундан соң ыскат үчин айрылан пул бир гарыба тасаддук (садака) эдилйәр. Пулы алан гарып хем көңүл рызасы билен ыскаты эден шахса хибе (багыш) эдип ызына берйәр. Хибе аркалы алнан пул тәзеден ол шахса я-да башга шахса тасаддук эдилйәр. Пулы алан шахс ене шол пулы хибе эдип ызына берйәр. Бу иш өлиниң борчларының хеммеси ыскат эдилҗек мукдара етйәнчә гайталаняр. Ине, бу тасаддук ве хибе ёлы билен эдилен ише дөвүр дийип ат берилйәр.
Дөврүң саны ыскат үчин бөлүнип гойлан пулуң мукдарына гөрә үйтгейәр. Дөврүң нәхили эдилйәндигини бир мысал билен дүшүндирелиң.
Мысал үчин, бир шахсың ики айлык, ягны, долы алтмыш гүнлүк намаз борҗы бар диелиң. Бу шахс үчин берилмели фиде мукдары бир гүнүң довамында витир билен бирликде алты вагт боляндыгы үчин 60x6=360 фидедир. Бир фиде мысал үчин мүң манат болса, бу ягайда мерхумың борчларының ыскаты үчин 360x1000=360 мүң манат герек болар.
Мерхумың ыскаты үчин галдыран пулы 60 мүң манат болсун. Ыскат үчин айрылан пулуң әхли борҗуна етмейәндиги себәпли 360000:60000=6 ене алты эссе пул герек. Шонуң үчин алты гезек дөвүр эдилйәр.
Фидйәниң дөври меселесинде ховлукмалы дәл. Бу иш шеригата лайык берҗай эдилмелидир. Ягны, фиде гарыба: «Пыланының оглы пыланының намаз кеффараты хөкмүнде шу пулы ал» дийип, хакыкатда элине берилмелидир. Пулы алан гарып хем:«Муны кабул этдим«дийип, аландан соң шол пулы көңүл разычылыгы билен «Мен хем шу пулы саңа хибе этдим» дийип ызына бермелидир. Фидйәни берен шахс бу хибәни кабул эдендигини айдып алмалыдыр. Дөвүр ве табшырмак иши шу шекилде мерхумың борчлары гутарянча довам этдирилйәр. Соңра ол пуллар шол гарыба хөкман берилмелидир.
Дөвүр еке гарып билен эдилип билниши ялы, бирнәче гарып билен хем эдилип билнер. Шейле пулуң гарыба багышланмагы, гарыбың хем белент мерхеметлилик эдип, оны багышлаяна хибе этмеги, борчларыны каза эдип билмек мүмкинчилиги болмадык бир мусулманың ахырет җогапкәрчилигини азалтмак кимин өрән ягшы бир максада гөңүкдирлендиги аныкдыр. Шол себәпли, бу херекетиң ак йүрекден берҗай эдилмеги улы шефкатың аламаты, дин доганлыгы дуйгусының парлак бир нышаныдыр. Меселәмизи ораза кеффарети билен багланышыклылыкда Аллах Ресулының ёксул бир сахаба гөркезен еңиллигини беян эдйән бир ваканы бир мысал билен җемләлиң.
эбу Хурейрәниң айтмагына гөрә: «Бир адам Ресулуллахың хузурына гелип: «Харап болдум» дийди. Пыгамберимиз: «Сени бейле хала салан зат нәме?» дийип сорады. Ол адам: «Ремезанда янёлдашым билен җынсы гатнашык этдим» дийди. Пыгамберимиз:«Бир гулы азат эт» дийди.
– Гула гүйҗүм етенок.
– Онда ызыны үзмән ики айлап ораза тут.
– Муңа хем гүйҗүм етмез – диенде, Пыгамберимиз:
– Алтмыш ёксулы доюр – дийди.
Муңа хем гүйҗи етмәнсоң, бир себет ( 60 кг. төвереги) хурма гетирилди. Пыгамберимиз:
– Булары ал-да ёксуллара пайла – дийди. Ол адам:
– Мединеде менден гарып адам ёк – диенде, Пыгамберимиз йылгырды-да, шейле дийди:
– Әкит булары, машгалаң билен ий, (Шевканы, «Нейлүл-евтар»).