Иманың гөрнүшлери
Иманың иҗмалы ве тафсили дереҗелери бардыр.
Иҗмалы иман – Аллаха ве Пыгамберимизиң Аллах тарапындан гетирен затларының әхлисине шүбхесиз ынанмакдыр. Келимейи товхыд – «Лә иләхе иллаллах Мухаммедур-ресулуллах» иҗмалы иманы долы дүшүндирйән бир җүмледир. Йөне ынсан үчин иҗмалы иман аздыр. Иҗмалы иман муаззам бир көшгүң гапысындан ичерик әтлән ялыдыр. Диңе гапыдан әтлемек көшги тутушлыгына танамага етерлик дәлдир.
Тафсили иман – бу дини китапларымызда «әментү» ады билен мешхурдыр, ягны, Аллаха, мелеклерине, китапларына, пыгамберлерине, ахырет гүнүне, каза ве кадере, өлениңден соң, хашр гүнүнде гайтадан дирилмәге, мукафата (сылага) ве җеза ынанмакдыр. Шейле хем, иман – тутушлыгына болшы ялы айры-айрылыгына-да хезрети Мухаммедиң (с.а.в.) китап ве сүннет аркалы теблиг эден анык, кесгитли хабарларына, хөкүмлерине эсасланяндыр. Аллахың ве Ресулуллахың мырадына, разылыгына даяняндыр. Башгача айдыланда, тафсили иман – иманың алты шертини эсас эдинип, диниң фарз, ваҗып, халал ве харам сайылян затлары барада әхли буйрукларыны гиңишлейин өвренип ынанмакдыр.
Башга бир нукдайназардан иман – таклиди ве тахкыкы дийлип атландырылян ики гөрнүше бөлүнйәр.
Таклиди иман
Ойланман, дерңемән, диңе төверегини я-да бирини таклид этмек, ягны, оңа эермек нетиҗесинде дөрейән имандыр. Шейле иманлы киши кәбир шүбхеден арассаланып билмейәр. Питне ве фесад асыры болан ахырзаманда иманы таклиди боланлар Мү'мин болуп оянып, кәфир болуп агшам ука гитмеги, кәфир болуп оянып, Мү'мин халда агшама бармагы, шүбхә гарк болуп яшамагы әхтималдыр. Бейле кишилериң көпүси хакыката лайык яшаман ахырете баряр. Шейле хала дүшмекден, Аллах горасын!
Тахкыкы иман
Имана дегишли әхли меселелери дерңәп өвренмек, билмек, шоңа гөрә яшамак, тахкыкы имана етирйән Кураны Керими ве онуң тефсиринден ыбарат болан имана дегишли эсерлери көңүл берип окамак, хезрети Мухаммет (с.а.в.) билен дөрт чарыярларың хал ве херекетлерини өвренип, олары өзүңе нусга эдинмекдир. Башгача айданымызда, тахкыкы иман – Мү'миниң Аллах Тагаланың эсерлерине ве әлем-җаханы доландырышына середип, Онуң хер ерде хәзир ве назырдыгыны билмеги ве Аллахың өзүни гөрйән ялы яшамагы диймекдир. Бу болса, иманың кәмил дереҗесидир. Шол бир вагтда ысламың өзенидир, эсасыдыр, хакыкатыдыр.
Ысламың максады ынсаның диңе ичини дәл, дашыны хем арассаламакдыр. Шонуң үчин хич бир пәсгелчилик ёкка, иманыны диңе калбында гизлейән, оны аян ве ыглан этмейән кишиниң иманының Аллахың дергәхинде гадырының ёкдугыны китап ве сүннетиң энчеме делиллери субут эдйәр.
Хава, диңе ыкрар билен иманы газанып болмаяр. Эгер газанып болян болса, әхли мунафыклар Мү'мин сайыларды. Шейле хем диңе магрыфет, ягны, билим аркалы имана етип болмаяр. Эгер болян болса, Әхли Китабың барысы Мү'мин сайыларды. Чүнки, олар Пыгамберимиз ве дин билен багланышыклы хемме зады хас ичгин билйәрди. Нетиҗеде, мусулман диңе налач ягдайда иманыны выжданында гизләп билер. Бу болса душманың оңа сүтем эдйән вагтыдыр.
Иман – эесини ысламың халамаян әхли эрбетликлеринден сакламалыдыр ве ысламың халаян пейдалы ишлерини оңа амал этдирмелидир. Бир кишиниң иманы оны харамдан сакламаян, дагы болманда, фарзлары берҗай этдирмейән болса, шол кишиниң иманы эҗиздир. Бейле иман пагта сүйүми ялы сәхел себәп болса, үзүлип гидйәр. Чүнки, кишиниң амалы иман гетирмегини дәл-де, иманы онуң амал этмегине себәп болмалыдыр. Ягны, мусулман амал эдйәнлиги үчин иман гетирйән дәлдир, иман гетирендиги үчин амал эдйәндир. Шол себәпден хакыкы иман амал билен гөрүнйәр.