Терекәни пайламагың усулы
Гарындашлар ёгалана якынлык дереҗесине гөрә, мирасдан дүрли мукдарда пай алярлар. Асабе ве зевил эрхам болан шахслар асхабы фераизден хайсы дереҗеде болсалар, мирасдан алҗак пайлары хем шоңа гөрә хасапланяр. Шонуң үчин асхабы фераизиң пай мукдарлары терекеде эсасдыр. Бу пай мукдарлары Кураны Керимде анык белли эдилйәр. Олар алты саны болуп, ики гөрнүшдедир.
1. Ярым (1/2), дөртден бир (1/4) ве секизден бир (1/8).
2. Үчден ики (2/3), үчден бир (1/3) ве алтыдан бир (1/6).
Мирасың пайланмагы үчин мирасдарлар шол бир топардан болса, тереке иң улы майдалавҗа гөрә пайланяр. Дүрли топардан болса, майдалавҗы галындысыз бөлүнйән бир сана деңленйәр ве иң улы майдалавҗа гөрә мирас пайланяр. Меселем, мирасдар аял, эне ве бир огул болса, аял 1/8, эне 1/6, галаны оглуңкыдыр. Терекәниң галындысыз бөлүнмеги үчин майдалавҗылары деңлемелидир. Нетиҗеде майдалавҗы 24 боляр.
Терекәниң мирасдарлара галындысыз бөлүнмеги үчин уланылян усула тасхих дийилйәр. Тасхих усулында дөрт эсас бардыр – темасүл, тедахүл, тевафук ве тебайүндир.
1. Ики сан бири-бирине меңзеш болса, араларында темасүл бардыр.
2. Улы сан кичи сана галындысыз бөлүнсе, араларында тедахүл бардыр.
3. Ики сан үчүнҗи сана галындысыз бөлүнсе, араларында тевафук бардыр. Меселем, 6 билен 4 бири-бирине бөлүнмез. Йөне икиси-де икә бөлүнйәр.
4. Ики сан не бири-бирине, не-де башга бир сана галындысыз бөлүнмейән болса, араларында тебайүн бардыр.
Тереке пайлары галындысыз бөлүнмейән ики топар болан ягдайында, тереке шейле пайланяр:
а) Ики саның арасында темасүл болса, бу санлардан бири асыл майдалавҗы билен көпелдилйәр. Меселем, мирасдарлар үч аял, үч гыз, бир ага болса, аяллар 1/8=3, гызлар 2/3=16 пай алярлар. Галан бәш пай болса асабе болан аганыңкыдыр. Асыл майдалавҗы 24-дир. Ол 72-ә тасхих эдилйәр. Чүнки аялларың саны үчдүр. Шейлеликде, хер кесиң пайы асыл майдалавҗының көпелдилен саны билен, ягны үч билен көпелдилйәр ве бу хер кимиң пайы боляр. Нетиҗеде, аяллар 3x3=9, гызлар 3x16=48, ага 3x5=15 пай аляр.
б) Ики топарың санларының арасында тевафук бар болса, буларың февки билен асыл майдалавҗы көпелдилйәр ве шейлеликде тасхих эдилйәр. Эгер авл бар болса, авлдан соң тасхих эдилйәр. Меселем, мирасдарлар дөрт аял, алты гыз, бир ага болса, аяллар 1/8=3, гызлар 2/3=16, ага болса бәш пай аляр. Җеми 24 пай боляр. Асыл майдалавҗы хем 24-дир. Бу меселеде аялларың 3 пайы дөрт аяла, гызларың 16 пайы алты гыза галындысыз бөлүнмейәр. Шонуң үчин бириниң февки, ягны ярысы билен бейлекиниң долы саны көпелдилйәр. 2x6=12 я-да 3x4=12 боляр. 12 умумы бөлүҗидир. Бу асыл майдалавҗы билен көпелдилйәр – 12x24=288 ве шейдип тасхих эдилйәр. Нетиҗеде, аяллар 3x12=36, гызлар 16x12=192, ага 5x12=60 пай аляр.
ч) Ики топарың санында тедахүл болан ягдайында иң улы сан асыл майдалавҗы билен көпелдилйәр. Меселем, мирасдарлар үч аял, алты гыз, бир ага болса, аяллар 1/8=3, гызлар 2/3=16, ага бәш пай аляр. Асыл майдалавҗы 24 боляр. Аялларың саны гызларың санына тедахүл эденсоң, улы сан билен асыл майдалавҗы көпелдилйәр – 6x24=144. Нетиҗеде, аяллар 3x6=18, гызлар 6x16=96, ага 5x6=30 пай аляр.
д) Ики топарың санларында тебайүн бар болса, илки бири-бирлери билен көпелдилип, алнан сан билен асыл майдалавҗа көпелдилйәр. Эгер авл бар болса, авл эдиленден соң көпелдилйәр. Меселем, мирасдарлар ики аял, үч гыз, бир ага болса, аяллар 1/8, гызлар 2/3 пай, галаныны болса ага аляр. Асыл майдалавҗы 24-дир. Гызларың саны билен аялларың санының арасында тебайүн бардыр. Шонуң үчин олар бири-бирине көпелдилйәр, чыкан сан умумы бөлүҗидир. Бу хем асыл майдалавҗа көпелдилйәр: 2x3=6, 6x24=144. Тереке 144-е тасхих эдилйәр. Нетиҗеде, аяллар 3x6=18, гызлар 16x6=96, ага 5x6=30 пай аляр.
Пайлары галындысыз бөлүнмейән мирасдарлар диңе биринҗи топардан болан ягдайында тасхих шейле эдилйәр:
а) Пайлар галындысыз бөлүнйән болса, тасхих эдилмейәр. Меселем, мирасдарлар үч аял, эне, ики эне бир гыз доган болса, асыл майдалавҗы 12 боляр. Аяллар 1/4=3 пай, эне 1/6=2 пай, энебир гыз доган 1/3=4 пай аляр.
Мирас пайы галындысыз бөлүнйән болса, майдалавҗыны деңлемек үчин көпелтмек хем герек дәлдир. Меселем: мирасдарлар эне, ата ве ики гыз болса, асыл майдалавҗы алты боляр. Шейле ягдайда, эне бир пай, ата бир пай, гызлар болса херсине ики пайдан җеми дөрт пай аляр.
б) Пайлар билен мирасдарларың санының арасында тевафук ве тедахул бар болса, асыл майдалавҗы умумы бөлүҗә көпелдилйәр. Алнан сан билен асыл майдалавҗы тасхих эдилйәр.
Тедахуле мысал: Мирасдарлар 8 гыз ве эне болса, гызлар 2/3, эне 1/6 пай аляр. Асыл майдалавҗы 6 боляр ве 5-е ред эдилйәр. Бу ерде гызларың саны 8 боланы үчин, пайларының-да 4 боланы үчин, бу ики саның арасында тедахул бардыр. 8:4=2 умумы бөлүҗидир. Соңра ред эдилен бәш пай умумы бөлүҗи билен көпелдилйәр – 5x2=10. Шейлеликде тасхих эдилйәр. Нетиҗеде, гызлар 2x4=8, эне 2x1=2 пай аляр.
Тевафука мысал: Мирасдарлар 6 гыз, эне болса, гызлар 2/3, эне 1/6 пай аляр. Асыл майдалавҗы алтыдыр. Шол ягдайда гызларың пайы дөрт, энәниңки бир пай боляр ве бәше ред эдилйәр. Гызларың саны (6) билен пайлары (4) арасында тевафук бардыр. Буларың икиси хем икә бөлүнйәр. Асыл майдалавҗы болан 6 икә бөлүнип алнан сан бәше көпелдилйәр. 3x5=15 гөрнүшинде тасхих эдилйәр. Нетиҗеде, гызларың пайы 3x4=12, энәниң пайы 3x1=3 боляр.
ч) Пай билен мирасдарларың арасында тебайүн болан ягдайында умумы бөлүҗи мирасдарларың саныдыр. Меселем, Мирасдарлар 5 гыз ве кака болса, гызлар 2/3, кака 1/6 ве асабе хөкмүнде хем галаныны аляр. Асыл майдалавҗы 6-дыр. Шейлеликде, гызларың пайы 4, каканыңкы 2-дир. Гызларың пайы (4) билен санларының (5) арасында тебайүн боландыгы үчин умумы бөлүҗи 5-дир. Асыл майдалавҗы бәше көпелдилйәр. 5x6=30 гөрнүшинде тасхих эдилйәр. Нетиҗеде, гызларың пайы 5x4=20, каканың пайы 5x2=10 боляр.
Терекәниң алгыдарларың арасында пайланмагы
Тереке бергиниң хеммесине етмейән болса, алгыдар хем бирден көп болса, берги шейле үзүлйәр. Оларың херсиниң алгысы бир мирасдар пайы хөкмүнде кабул эдилйәр. Бергиниң җеми пайларың җеми ялы сайыляр. Меселем, ёгаланың терекеси 9 грам алтына дең болуп, бергиси 15 грам алтына дең болса, алгыдарлардан бири 10 гр. бейлекиси 5 гр. алтына дең алгысы болса, 15 тасхих хөкмүнде кабул эдилйәр. 15 билен 9-ың арасында 1/3 тевафук бардыр, ягны оларың икиси-де 3-е галындысыз бөлүнйәр. 10-ы 9-ың февки болан 3-е көпелдйәрис. 3х10=30. Бу саны тасхихиң февки болан 5-е бөленимизде нетиҗе 6 боляр. Бу 10 гр. алтына дең алгысы боланың терекеден алмалы пайыдыр. 5 гр. алтына дең алгысы боланыңкы 3 грамдыр.
Меселем, тереке 13 грам алтына дең болса, бу сан билен тасхихиң (15) арасында тебайүн бардыр. Шол ягдайда 10 терекә көпелдилйәр. 13x10=130. Бу сан тасхихе (15) бөлүнйәр. Нетиҗе 8 боляр. Бу болса терекәниң 2/3 сине деңдир. Бейлеки берги хем шуңа гөрә хасап эдилйәр.
Нетиҗе
Ыслам мирас хукугында терекәни белли топара ве шахса баглы этмән, мүмкингадар гарындашларың хеммесине мирасдан пай бермәге чалшыпдыр. Ёгаланың чагалары болан ягдайында хем кака, ата, энә мирасдан пай берилйәр. Шейле хем шахсларың мирасдан алян пайлары билен машгаладакы җогапкәрчиликлериниң арасында деңаграмлылык сакланыпдыр. Машгаланың экленҗи эне-ата серетмек, эсасан, эркек кишилериң бойнундалыгы, гызларың дурмуша чыканларында галың (мехир) аляндыгы себәпли, эркегиң пайы гыза гөрә ики эсседир. Бу машгаладакы ве җемгыетдәки деңаграмлылыгы хем саклаяр. Эгер дурмуша чыкып гиден гыз эркек киши билен дең пай алян болса, доганларың арасында бири-бирине доганлык мәхри азалып, агзалалык дөрәрди. Шейлеликде, шахсларың җогапкәрчилигине диңе дин ве ахлак тайдан середилмән, ол хукук тайындан хем гораг астына алныпдыр.