Мирасдарың дереҗелери
Терекеден теҗхиз ве депин ишлери эдиленден, бергилер үзүленден, весети ерине етириленден соң, галан мал мирасдарларың арасында шу нобата гөрә пай эдилйәр.
Булар Кураны Керимде ве хадысы шерифлерде белли пайлары беян эдилен кишилердир. Буларың саны он икидир:
Кака, ата, энебир эркек доганлар;
Гыз, оглуның гызы, сүйтдеш аял доганы, атабир аял доган, энебир аял доган, эҗе ве эне,
әр билен аял.
Асабәниң ики гөрнүши бардыр.
а) Несил ёлы билен асабе боланлар.
Булар асхабы фераизден соң, терекеден галаныны алян кака тарапдан болан эркек гарындашлардыр. Эгер асхабы фераизден хич ким болмаса, терекәниң әхли пайы булара берилйәр. Меселем: огул, ата, сүйтдеш я-да атабир эркек доганлар, сүйтдеш я-да атабир агалар.
б) Себәбе даянян асабе.
Бу гул болсун, гырнак болсун азат эден хоҗайынына якын гарындаш болмагы билен эмеле гелйәр. Муңа вела хакы дийилйәр. Хәзирки дөвүрде гулчулык дүзгүниниң ёклугы үчин бу меселәни диңе агзап гечйәрис.
3. Зевил эрхам (дашгын гарындашлар).
Булар биби, дайза ве эркек доганың гызы ялы аяллар ве энәниң какасы, дайы, гыз догандан ве гыздан болан чагалардыр. Ёгаланың ызында асхабы фераизден ве асабеден хич кими болмадык ягдайында, мирас зевил эрхама пайланыляр.
4. Дөвлет хазынасы.
Ёкарда агзаланлардан хич бири ёк ягдайында, ёгаланың малы тутушлыгына дөвлет хазынасына гечирилйәр.
Асхабы фераизиң терекеден пайлары
Кураны Керимде асхабы фераизиң пайларының алты гөрнүшдедиги дүшүндирилйәр. Булар: ярым (1/2), дөртден бир (1/4), секизден бир (1/8), үчден бир (1/3), үчден ики (2/3), алтыдан бир (1/6) пайдыр. Бу пай эелери шулардыр:
Ярым пай алянлар:
а) Ёгаланың чагасы ёк болса, ягны, оглы, гызы, оглуның оглы, оглуның гызы болмадык ягдайында, әр мирасың ярысыны аляр.
б) Ёгаланың гызы еке болан ягдайында, гыз мирасдан ярым пай аляр.
ч) Ёгаланың гызы болман, шейле хем өзүни асабе этҗек бири хем болмаса, оглуның гызы (агтыгы) еке болан ягдайында, мирасдан ярым пай аляр.
д) Ёгаланың гызы, оглуның гызы хем болман, сүйтдеш аял доганы хем еке болса мирасдан ярым пай аляр.
Дөртден бир пай алянлар:
а) Ёгаланың чагасы бар болса, әри мирасдан дөртден бир пай аляр.
б) Ёгаланың чагасы болмадык ягдайында, аялы бирден көп хем болса, мирасдан дөртден бир пай аляр.
Секизден бир пай алянлар:
Бу ёгаланың мирасдар чагасы болан ягдайында аяла дүшйән пайдыр.
Үчден ики пай алянлар:
а) Ики я-да икиден көп гызы болуп, оглы болмадык ягдайында, гызларың мирасдан пайы үчден икидир.
б) Ёгаланың гызы болман, оглуның ики я-да икиден көп гызы болан ягдайында, гыз агтыклар үчден ики пай алярлар.
ч) Сүйтдеш аял доганлар ики я-да икиден көп болан ягдайында, үчден ики пай алярлар.
д) Ёгаланың сүйтдеш аял доганы болмадык ягдайында, атабир аял доган ики я-да икиден көп болан ягдайында, мирасдан үчден ики пай алярлар.
Үчден бир пай алянлар:
а) Ёгаланың мирасдар чагасы болмадык я-да бирден көп доганлары болан ягдайында, эҗе үчден бир пай аляр.
б) Кака ве ата болмаса ве ёгалана мирасдар чагасы болмадык ягдайында бирден көп энебир доганлар үчден бир пай аляр.
Алтыдан бир пай алянлар:
а) Ёгаланың чагасы болмадык ягдайында, кака алтыдан бир пай аляр.
б) Ёгаланың чагасы болуп, какасы болмадык ягдайында, ата алтыдан бир пай аляр.
ч) Ёгаланың чагасы бар болса я-да бирден көп оглан я-да гыз доганы бар болса, эҗе алтыдан бир пай аляр.
д) Чагалары бирден көп хем болса, эҗе болмадык ядайында, эжәниң эҗеси алтыдан бир пай аляр. Кака болмадык ягдайында болса, каканың эҗеси алтыдан бир пай аляр.
е) Ёгаланың гызы еке болуп, оглундан өнен гыз агтыклар билен мирасдар болса, гыз агтыклар бир я-да бирден көп боланда, шейле хем олары асабе этҗек бири хем болмадык ягдайында, гыз агтыклар алтыдан бир пай аляр.
Асхабы фераизиң терекедәки ягдайлары
Әр.
Әриң терекеде ики ягдайы бардыр:
1. Ёгаланың (аялының) оглуның чагасы болмадык ягдайында ярым (1/2) пай аляр.
2. Ёгаланың оглы я-да гызы, огул агтыклары я-да гыз агтыгы болан ягдайында 1/4 пай аляр.
Аял.
Аялың терекеде ики ягдайы бардыр:
1. Аял бир я-да бирден көп болса-да, ёгаланың (әриниң) чагасы, огул агтыгы ёк ягдайында 1/4 пай аляр.
2. Ёгаланың (әриниң) чагасы, огул агтыгы болан ягдайында, аяллар 1/8 пай аляр.
Кака.
Каканың терекеде үч ягдайы бардыр:
1. Ёгаланың неслинден эркек мирасдар, ягны оглы, огул агтыклары, човлуклары болан ягдайында, кака фарз хөкмүнде 1/6 пай аляр.
2. Мирасдар хөкмүнде диңе гызы я-да огулдан болан гыз агтыгы, огул агтыкдан болан гыз човлугы болан ягдайында кака фарз хөкмүнде 1/6, асабе хөкмүнде-де терекеден галаныны аляр.
3. Неслинден хич хили мирасдар болмадык ягдайында кака терекәниң хеммесини, башга мирасдар болан ягдайында, олардан галаныны аляр.
Ата.
Атаның терекеде дөрт ягдайы бардыр: Буларың илкинҗи үчүси каканыңкы билен меңзешдир. Дөрдүнҗиси, кака болан ягдайында, ата мирасдар болуп билмейәр.
Ата үч хусусда какадан тапавутлыдыр.
1.Ёгаланың какасы мирасдар болмадык ягдайында эҗе билен ата мирасдар боляр.
2. Ёгалан кишиниң ызында эҗеси, какасы ве аялы галан болса, ёгаланың аялы пайыны аландан соң, эҗе галан терекәниң 1/3-ни аляр. Йөне каканың ерине ата галан ягдайында, эҗе тутуш терекәниң 1/3-ни аляр.
3. Ёгаланың какасы болан ягдайында, сүйтдеш эркек ве гыз доганлары ве атабир эркек ве гыз доганлары мирасдан махрум эдилйәр. Ягны, кака бар еринде доганлара мирас дүшмейәр. Йөне Ымам Мухаммет, эбу Юсуф ве бейлеки кәбир мүҗтехидлере гөрә, бу доганлар ата билен галан ягдайында, мирасдан махрум эдилмейәр.
Энебир доганлар.
Гыз болсун, оглан болсун энебир доганларың терекеде үч ягдайы бардыр:
1. Ёгаланың энебир доганы еке болан ягдайында мирасдан 1/6 пай аляр.
2. Энебир доганлар бирден көп болса, гыз-оглан тапавут гоюлман, терекеден 1/3 пай берилйәр.
3. Ёгаланың какасы, атасы, оглы, гызы, огул агтыгы болса, энебир доганлар мирасдан пай алып билмейәр.
Гыз.
Гызың терекеден үч ягдайы бардыр.
1. Ёгаланың оглы болман, ызында еке гыз галса, ол терекәниң ярысыны аляр.
2. Ёгаланың оглы болман, ызында ики я-да икиден көп гызы галса, олар терекәниң 2/3-сини аляр.
3. Ёгаланың оглы бар болса, оглан ики, гызлар бир пай аляр.
Оглуң гызы.
Ёгаланың гызы болмадык ягдайында оглуның гызы онуң ерини тутяр. Терекеде огулдан өнен гыз агтыгың 6 ягдайы бардыр:
1. Ёгаланың гызы болман, ызында еке оглундан болан еке гыз агтыгы галса, ол терекәниң ярысыны аляр.
2. Ёгаланың оглундан өнен гыз агтыклары ики я-да икиден көп болса, олар терекәниң 2/3-сини аляр.
3. Ёгаланың еке гызы билен бирликде:
а) бир я-да бирден көп огулдан өнен гыз агтыклары болса, олар мирасдан 1/6 пай аляр.
б) Огулдан өнен огул агтыгы болса, олар асабе боляр, ягны галан терекеден оглана ики, гыза бир эссе пай берилйәр.
4. Ёгаланың ики я-да икиден көп гызы болан ягдайында оглундан болан гыз агтык мирасдан пай алып билмейәр.
5. Дең дереҗедәки я-да бир несил аркада болан огул агтыклар ве човлуклар билен огулдан өнен гыз агтыклар асабе боляр.
6. Огул агтыгы я-да дереҗе тайындан ёгалана иң якын эркек чага болан ягдайында, оглундан өнен гыз агтыклары мирасдан махрум эдилйәр.
Сүйтдеш гыз доганлар
Сүйтдеш гыз доганларың терекеде бәш ягдайы бардыр.
1. Ёгаланың оглы болман, ызында еке гызы галса, ол терекәниң ярысыны аляр.
2. Ёгаланың оглы болман, гызлары ики я-да икиден көп болса, олар терекәниң 2/3-сини аляр.
3. Сүйтдеш эркек доганлары бар болса, олар бири-бирлерине асабе болуп, эркеклер ики, гызлар бир пай аляр.
4. Сүйтдеш гыз доганлар ёгаланың гызлары я-да оглундан өнен гыз агтыклары билен асабе боляр. Шейлеликде, асхабы фераиз пайларыны аландан соң, сүйтдеш гыз доганлары асабе хөкмүнде пай аляр.
5. Ёгаланың неслинден болан мирасдарлар болан ягдайында, сүйтдеш гыз доганлар мирасдан махрум галяр.
Атабир гыз доганлар
1. Ёгаланың оглы болман, ызында атабир еке гыз доган галса, ол терекәниң ярысыны аляр.
2. Ёгаланың оглы болман, атабир гыз доганлары ики я-да икиден көп болса, олар терекеден 2/3 пай аляр.
3. Атабир гыз доганлары билен бирликде, еке сүйтдеш гыз доганы галса, атабир гыз доганлар мирасдан 1/6 пай аляр.
4. Сүйтдеш гыз доган бирден көп болса, атабир гыз доганлара мирас дүшмейәр. Йөне бу ягдайда атабир эркек доган болса, олар асабе болуп, терекеден галаныны эркеклер ики, гызлар бир пай алып пайлашярлар.
5. Ёгаланың оглы ве огул агтыгы болан ягдайында, сүйтдеш гыз доганлар билен бирликде, атабир гыз доганлар хем мирасдан махрум галяр.
Эҗе
Эҗәниң терекеде үч ягдайы бардыр.
1. Ёгаланың оглы, гызы, агтыклары бирден көп доганы болан ягдайында, эҗе мирасдан 1/6 пай аляр.
2. Эгер булар болмадык ягдайында, эҗе мирасдан 1/3 пай аляр.
3. Мирасдарлар ёгаланың әри, эҗеси ве какасы я-да аялы, эҗеси ве какасы болса биринҗи ягдайда әр малың ярысыны, эҗе әриң фарзындан соң, галанының 1/3-ни, ягны җеминден 1/6-ни аляр. Кака болса асабе хөкмүнде галаныны аляр. Икинҗи ягдайда аял ёгаланың неслинден мирасдар ёкдугы үчин, 1/4 пай, эҗе галанының 1/3-ни аляр, галан тереке кака берилйәр.
Эне ве мама
Энәниң ве маманың терекеде ики ягдайы бардыр.
1. Кака я-да эҗеден бири болмадык ягдайында, эне ве мама терекеден 1/6 пай аляр. Эне ве мама билеликде болан ягдайында, өз араларында 1/6-ни пайлашярлар.
2. Эҗе болан ягдайында, эне ве мама мирас дүшмейәр. Кака болан ягдайында, диңе энә мирас дүшмейәр. Кака болман ата бар болан ягдайында-да, энә пай берилмейәр.
Мирас ылмында асабе – өзбашына мирасдар болан вагты терекәниң әхлисини, ёгса-да асхабы фераизден соң галан мирасы алян гарындашлардыр. Асабәниң үч гөрнүши бардыр:
1. Бинефсихи асабе (Асыл асабе – гөни өзи асабе боланлар).
Ёгаланың эркек гарындашлары болуп, ара аял гирмейәнлердир. Булар: оглы, какасы, доганы, агасыдыр ве буларың неслинден болан эркеклердир. Булар мирасдан илки пай аляр ве оларың нобаты шейледир:
Илки мерхумың несил тайдан огуллары ве огул агтыклары,
икинҗиси, асыл тайдан атасы ве атасының атасы,
үчүнҗиси, доганлык тайдан сүйтдеш я-да атабир доганлар,
дөрдүнҗиси, ага тайдан какасының сүйтдеш я-да атабир доганлары.
Асабәниң биринҗиси бар болса, икинҗи ве үчүнҗи мирасдан пай алып билмейәр. Кака диңе фарз пайыны аляр. Биринҗи топар болмаса, икинҗи топардан ата мирасың әхлисини аляр. Үчүнҗи ве дөрдүнҗи топар пай алып билмейәр.
2. Бигайрихи асабе (эркек себәпли асабе боланлар)
Өзбашына болан ягдайында асабе болман, асхабы фераизден болан аял гарындашлардыр. Булар өз дереҗелериндәки бир эркек билен асабе боляр. Шейле асабе боланлар еке мирасдар болан ягдайында, терекәниң ярысыны, бирден көп болан ягдайында 2/3-ни аляр. Булар дөрт кишидир:
1. Гызларың эркек доганы бар болса, олар асабе пайыны аляр. Эгер оглуң оглы бар болса, гызлар диңе фарз пайыны алярлар.
2. Огул агтык билен бирликде огулдан болан гыз агтыклар.
3. Сүйтдеш эркек доганлар билен бирликде болан ягдайында, сүйтдеш гыз доганлар хем асабеден пай аляр.
4. Атабир эркек доганлар билен атабир гыз доганлар.
3. Магал гайрихи асабе (аял себәпли асабе боланлар)
Бу диңе гыз доганлара дегишлидир: «Гыз доганлары гызлар билен асабе эдиң» диен хадыса даяняр.Сүйтдеш я-да атабир гыз доганлар, гызлар я-да огулдан болан гызлар биле болан ягдайда асабе болярлар. Ягны, бейлеки мирасдарлар пайларыны аландан соң, терекеден галаныны асабе хөкмүнде гызлар аляр. эгер олар бирден көп болсалар, тереке араларында дең пайланяр.
Зевил эрхам – мирасдан фарз пай алып билмедик ве өзбашына болан ягдайында асабе хем болмадык гарындашлардыр. Меселем, гызың, гыз доганың, эркек доганың чагалары, дайы ве дайза ве ш.м. гарындашлар. Олар алты топара бөлүнйәр:
1. Энебир агалар ве бибилер. Бибилер сүйтдеш болсун, өвей болсун деңдир. Дайылар ве дайзалар хем шонуң ялыдыр. Сүйтдеш я-да атабир агалар болса асабе сайыляр.
2. Биринҗи топардакыларың чагалары, агтыклары, човлуклары... Ёгаланың сүйтдеш я-да атабир агаларының гызлары ве бу агаларының огулларының гызлары.
3. Ёгаланың атасының энебир агасы ве бибиси, дайы ве дайзасы. Ёгаланың эне тарапындан агасы, бибиси, дайысы ве дайзасы.
4. Үчүнҗи топардакыларың чагалары, агтыклары... Ёгаланың какасының сүйтдеш я-да атабир агасы ве агасының гызлары ве оларың чагалары.
5. Ёгаланың атасының энебир агасы, бибиси, дайысы, дайзасы, шейле хем мерхумың энесиниң агасы, бибиси, дайысы, дайзасы.
6. Бәшинҗи топардакыларың чагалары ве агтыклары. Ёгаланың атасының сүйтдеш я-да атабир агасының гызлары ве оларың огулларының гызлары.
Зевил эрхамың мирасдан пай алмак усулы эдил асабе ялыдыр, ягны ёгалана иң якын мирасдары боляр. Онуң усулы шейледир:
1.Зевил эрхамдан мирасдар болан киши еке болса, хайсы топардандыгына, аял-еркекдигине гарамаздан, терекәниң хеммесини аляр. Меселем, аял өлсе, ызында әри ве агасының бир гызы галса, терекәниң ярысы әриниңки, ярысы болса агасының гызыныңкы боляр. Әре ред эдилмейәр, чүнки зевил эрхамдан мирасдар бардыр.
Эгер мирасдар аял ве эркек доганың гызы болса, терекәниң дөртден бирини аял, галаныны болса эркек доганың гызы аляр.
2. Зевил эрхам «эркеге ики, аяла бир пай» эсасына гөрә мирас аляр.
3. Зевил эрхамдан бирнәче топар бар болса, биринҗи топардан боланлар икинҗилерден, икинҗилер үчүнҗилерден өңде гелйәр. Бу эдил асабедәки ялыдыр.
Меселем, мирасдар баба ве гыз агтыгы болса, мирасың әхлисини гыз агтык аляр. Чүнки гыз агтык ёгаланың неслиндендир. Ёгаланың несли асылдан өң гелйәр.
Ене бир мысал: Мирасдар гыз доганың гызы, энебир ага ве сүйтдеш биби болса, терекәниң хеммеси гыз доганының гызына галяр. Чүнки ол үчүнҗи топардан эне-атаның неслиндендир. Шонуң үчин дөрдүнҗи топардан өң гелйәр.
4. Зевил эрхамдан болан мирасдарларың хеммеси бир топардан болан ягдайында тереке шу када лайыклыкда пайланяр.
а) терекеден илки пай дереҗе тайындан иң якын болана берилйәр. Меселем, мирасдарлар гыздан болан огул агтык, оглуның гызындан болан човлугы болса, терекәниң әхлиси биринҗиниңкидир. Чүнки ол гарындашлык тайындан мерхума хас якындыр.
б) Зевил эрхам дереҗе тайындан дең болан ягдайда асхабы фераиз я-да асабе болан бир мирасдар билен мерхума багланан киши мирасдан илки пай аляр. Меселем: мирасдарлар ёгаланың оглуның гызының гызы ве ёгаланың гызының гызының оглы болса терекәниң хеммеси биринҗиниңки боляр.
ч) Зевил эрхам дереҗе ве асхабы фераиз тайындан хем дең болан ягдайында, терекеден эркеклере ики, аяллара бир пай берилйәр.