Фыкхы – мезхеп ымамлары
Ымамы Агзам Эбу Ханифе
Ымамы Агзам –иң бейик ымам диймекдир. Онуң чын ады Нуман б. Сабит, күнеси болса Эбу Ханифедир. Ол хиҗриниң 80-нҗи йылында Куфеде дүнйә инйәр. Какасы Сабит хз. Алының хызматында болуп, несли үчин онуң ягшы дилеглерини алыпдыр. Сабит арадан чыкансоң, Ымамы Агзамың эҗеси Ымам Җафери Садыга дурмуша чыкяр. Ымамы Агзам онуң тербиесини алып улаляр. Ымамы Агзам хиҗриниң 150-нҗи йылында Багдатда арадан чыкяр. Оңа Селҗуклы Солтаны Мәликшаның везири Шерефүл Мүлк тарапындан күммет салыняр. Османлылар болса оны тәзеден беҗерип безейәрлер.
Ымамы Агзам гөзи, көңли док, аманада улы әхмиет берйән, хошниетли, өрән таква адам болупдыр. Көп киши оны сөвдада хезрети Эбу Бекире меңзедйәр. Чүнки Эбу Ханифе хезрети Эбу Бекир ялы, алыҗының алданмазлыгы үчин, малың эрбедини өңде, говусыны ызда гойяр экен. Ол сатанда-да, аланда-да сөвдасына хиле гошмандыр. Мүшдериси досты я-да гарып болса харыдының пейдасындан гечер экен. Сөвдасына сәхелче-де харам гатышдырмандыр. Ол эсасан ата-баба йөрелгеси болан докма харытларының сөвдасыны эдипдир.
Ол бир гүн сөвда шәриги – Хафс б. Абдуррахманы базара иберйәр. Сатян көйнеклик маталарының бир топунда кем ериниң бардыгыны гөркезйәр. Сатан вагты муны алыҗа гөркезмегини табшыряр. Хафс онуң табшырыгыны унудып, матаны киме сатаныны-да билмейәр. Эбу Ханифе бу ягдайы эшиденде, шол гүнки газанан гирдеҗисиниң әхлисини гарып-гасара садака берйәр.
Ымамы Агзамың кырк йыллап яссының тәрети билен эртир намазыны окандыгы, ики рекагат намазында Кураны Керими хатм эдендиги гүррүң берилйәр. Ол 55 гезек хаҗ зыяратыны берҗай эдипдир.
Ымамы Агзам Ханефи мезхебини эсасландырыҗыдыр. Ханефи мезхеби илки Ыракда дөрәп, соңра гүндогара-гүнбатара яйраяр. Мунуң эсасы себәби Аббасылар дөврүнде казыларың көпүсиниң Ханефи мезхебинден болмагыдыр. Түрки халкарың хем аглабасы Ханефи мезхебиндендир. Селҗуклар, Хорезмшалар, Османлылар дөврүнде дөвлетиң ресми мезхеби хем Ханефи мезхеби болупдыр. Хәзирки гүнлерде иң гиң яйран мезхеп Ханефи мезхебидир.
Ымам Агзам яшлыгында сөвда билен мешгулланяр. Шол йыллар бейик факыхлардан бири Шабиниң хөвеслендирмеги билен ол ылым өвренмәге башлаяр. Илки Товхыд ылмыны окаяр. Ол өз дөврүниң белли алымларының көпүсинден хадыс ве фыкых ылмыны аляр. Уссады Хаммад б. Сүлеймандан 18 йыл йөрите сапак өвренип, фыкыхда уссатлык дереҗесине етйәр. Ол халыпасы Хаммад аркалы Ибрахим эн-Нехайының, Алкаме б. Кайсың ве эсвед б. Езидиң ылмыны өвренйәр. Оларың үсти билен Ымамы Агзамың ылмы Абдуллах б. Месуд, хезрети Алы ве хезрети Омар ялы мүҗтехид сахабалара даяняр. Ымамы Шафыгы Ымамы Агзам барада: «Биз фыкыхда Эбу Ханифәниң чагаларыдырыс» дийипдир.
Ымамы Агзам дүрс херекети, гүлер йүзлүлиги, сүйҗи сөхбети, ярдамсөерлиги, шейле хем яланы, хиләни ве рекабети (басдашлыгы) йигренйәнлиги билен таналыпдыр. Аз гүрлейән бу бейик алым фыкыхдан бир зат соралса, сил ялы җошар экен. Йити зехинли, яткеш, логики пикирлениши өсен Ымамы Агзамың сөвда билен ылмы бирликде алып гитмеги онуң дини меселелере, дурмушы проблемалара анык практики чөзгүтлер гетирмегине ярдам эдйәр. Ымамы Мәлик онуң мантык гүйҗүни шейле тарыплаяр: «Эбу Ханифәниң мантыгы шейле гүйчлүди велин, эгер-де ол шу сүтүн алтындандыр дийсе, шоны субут эдип билерди».
Халыпасы Хаммад дүнеден өтенден соң, Эбу Ханифе 40 яшларында онуң күрсүсине чыкып дерс бермәге башлаяр. Ол илки билен «эл-Фыкхул Экбер» ве «эл-Алим вел-Мутеаллим» атлы эсерлерини язяр. Онуң бу эсерлери шол дөвүрде ыслам динине орнашып билҗек батыл пикирлериң өңүни алмакда улы рол ойнаяр. Иман эсасларының сарсмаз берклигине әгирт гошант гошяр. Онуң дерслерини Ымам Мухаммет язга гечирйәр. Соң бу язгылар «Захырур-Ривае» ады билен нешир эдилйәр. Бу китап Ханефи мезхебиниң илкинҗи эсасы чешмелериниң бири боляр. Китапда Эбу Ханифәниң, Ымам Мухаммедиң ве Ымам Эбу Юсуфың пикирлери җемленендир. Бу җеми алты китапдан ыбаратдыр. Олар: «эл-Асл» (я-да эл-Мебсут), «эл-Җамиус-Сагийр», «эл-Җамиул-Кебийр», «эс-Сиерус-Сагийр», «эс-Сиерул-Кебийр» ве «эз-Зыядатдыр».
«Захырур-Ривае» китаплары Эбул Фазл Мухаммет эл-Мэрвэзи тарапындан гысгалдылып, «эл-Кафи» ады билэн нэшир эдилйәр. Бу эсэр хас соң Шэмсул-Эиммэ (Ымамларың Гүнэши) Сэрахсы тарапындан шэрх эдилйәр. «Ел-Мэбсут» атлы бу эсэр отуз томдан ыбаратдыр.
Ымамы Агзам биргидэн шәгирт етишдирипдир. Оларың ичиндэ мүҗтэхид дэрэҗэсинэ етэнлэри хэм бардыр. Иң мэшхурлары болса, Ымам Эбу Юсуф, Ымам Мухаммэт, Ымам Зүфэр, Ымам Хасан б. Зыятдыр. Ымам Эбу Юсуф билэн Ымам Мухаммэт «Ымамэйн» ады билэн мэшхурдыр. Ымамы Агзамдан бэйлэки үч ымама болса, «Ымамы Сэласэ» дийилйәр.
Ымам Эбу Юсуф
Ымам Агзамың иң улы, иң мэшхур шәгиртлэриндэн бири Ымам Эбу Юсуфдыр. Онуң чын ады Якуп, какасының ады Ибрахим эл-Куфидир. Шэҗэрэси энсардан Сад б. Убадә дирэйәр. Ол хиҗриниң 113-нҗи йылында Куфэдэ дүнйә инйәр. Хиҗри йылының 183-нҗи йылында Багдатда дүнйәден өтйәр. Ол йити зехинли, яткеш, хем таква бир ынсан болупдыр. Ханефи мезхебиниң мезхебе өврүлмегинде иң улы рол Ымам Эбу Юсуфа дегишлидир. Ол 17 йыл чемеси Аббасы дөвлетиниң Баш Казылык везипесини йөредйәр. Онуң иң мешхур эсери «Китабул Хараҗдыр». Бу китапда эсасан мал, берги, салгыт дүзгүнлери беян эдилипдир.
Ымам Мухаммет
Какасының ады Хасан Шейбаныдыр. Хиҗри йылының 132-нҗи йылында Васыт шәхеринде дүнйә инип, Куфеде өсүп улаляр. Ол илкинҗи сапагы Ымамы Агзамдан аляр. Соң Эбу Юсуфың элинде окаяр. Ымам Мухаммет Ханефилериң иң эсасы чешмеси болан «Захырур-Ривае» китапларыны язга гечирйәр. Онуң дини ылымлара дегишли тогсана якын китап язандыгы барада маглуматлар бар. Ол Рей шәхеринде Хакың рахметине говушяр.
Ымам Зүфер
Какасы Басра хәкимлеринден бири Хузейлдир. Ымам Зүфер хиҗриниң 110-нҗы йылында Ысфаханда дүнйә инйәр. 158-нҗи йылда Басрада дүнеден өтйәр.
Ол фыкых билен бирликде, хадыс алымы хем болупдыр. Кыясы башарҗаңлык билен уланыпдыр. Ол илки Эбу Ханифәниң, соңра Эбу Юсуфың ве Ымам Мухаммедиң элинде шәгирт боляр.
Ханефи мезхебинде ыхтылафлы меселелерде илки Ымамы Агзамың, соң Ымам Эбу Юсуфың, соң Ымам Мухаммедиң ондан соң болса Ымам Зүфериң иҗтихад ве гөрүшлери билен амал эдилйәр. Бу умумы бир када болса-да, кәбир халатларда шейле ызыгидерлилик гөз өңүнде тутулмаяр.
Ымам Мәлик
Хиҗриниң 93-нҗи йылында Мединеде дүнйә инйәр, 179-нҗы йылында болса, шол ерде дүнеден өтүпдир. Онуң атасының адына Энес диер экенлер. Ымам Мәлик әхли мусулманларың буйсанҗы болан дөрт бейик муҗтехид, дөрт мезхеп ымамының икинҗиси болуп, Мәлики мезхебини эсасландырыҗыдыр. Ол Мединеде өнүп-өсени үчин «Хиҗрет юрдуның ымамы» ады билен хем мешхурдыр.
Ымам Мәлик ёкары дереҗеде таква ынсан болупдыр. Ол Ресулуллаха болан сөйгүсинден ве хорматындан яңа, тә өлүнчә, Мединеде хич улага мүнмәндир. «Ахыретде пыгамбер неслинден гелен бир адам билен давагәр болмак ислемейәрин» дийип, өзүне нәхак ере азар берен Пыгамбер неслинден болан Мединәниң хәкими Җафер б. Сүлеймандакы хакыны оңа халал эдип, разылашыпдыр.
Ол ылым меркези Мединейи Мүневвереде Абдуллах б. Омарың элинде тербиеленен Ымам Зүхриден, Ымам Нафи ве бейлеки табииниң бейик алымларындан хадыс өвренйәр. Абдуррахман б. Хүрмүзден узак йыллар сапак аляр. Фыкыхда онуң уссады Ребига б. Абдуррахмандыр. Ымамы Мәлик хадысда, тефсирде ве фыкыхда дөврүниң иң улы алымы диен мертебә етипдир. Онуң иң мешхур эсери «эл-Муваттадыр». Хадыс хем-де фыкых китабы болан бу эсер «Күтүби Ситте» ялы сахых кабул эдилйәр. Ымамы Мәлик өз дөврүнде Ымамы Агзам ве Ымам Эбу Юсуф билен хем душушып, сөхбет эдипдир.
Онуң мешхур шәгиртлери шулардыр:
Абдуррахман б. Касым – 20 йыл фыкых сапагыны аляр;
Лейс б. Сад – Мәлики мезхебиниң мешхур «эл-Мүдеввене» атлы эсерини язга гечирип, нешир эдипдир;
Яхя б. Яхя – Мәлики мезхебини Эндүлүсде (Испания) яйрадан фыкыхчыдыр.
Мәлики мезхеби илки хиҗаз халкының арасында, соң Демиргазык Африкада ве Эндүлүсде яйраяр. Хәзирки дөвүрде бу мезхеп Судан, Фас, Тунус, Җезайыр (Алжир) ялы Африка юртларында ве Еменде мешхурдыр.
Ымам Шафыгы
Ымам Шафыгы хиҗриниң 150-нҗи йылында Палестинаның Газзе шәхеринде дүнйә инйәр, 204-нҗи йылда болса, Мүсүрде Хакың рахметине говушяр. Онуң чын ады Мухамметдир. Какасы Идрис эл-Курейши эл-Хашимидир. Шеҗереси Пыгамберимизиң дөрдүнҗи арка атасы Абдименафа баряр. Ымам Шафыгының гарры атасы Шафыгы яш вагты Пыгамберимиз билен гөрүшмек шерепине етипдир. Онуң какасы Сабит болса, Бедир сөвешинде ыслама гирипдир.
Ымам Шафыгы хениз салланчакдака какасы арадан чыкяр. Ол гарып машгалада улаляр. Ики яшындака Мекгә әкидилйәр. Кичи яшларында Кураны ят тутяр. Мекгәниң, Мединәниң ве Ырагың мешхур алымларындан сапак аляр. 20 яшына етенде, оңа фетва бермек барада иҗазат берилйәр. Ымам Шафыгы Ымамы Агзамың шәгиртлеринден Ымам Мухамметден хем сапак аляр. Ахмет б. Ханбел билен хем гөрүшйәр, Ымам Мәлигиң болса «эл-Муватта» диен эсерини окаяр. Ол бу эсери окан бадына ят тутяр. Суфян б. Уейнеден хадыс роваят эдйәр. Ол тефсирде, фыкыхда ве хадысда иң ёкары мертебелере етйәр. Шейле хем, эдебиятда, лугатда ве медицинада онуң ёкары дереҗеде ылмы болупдыр. Ымам Шафыгы ысламы яшамакда өрән таква болуп, дурмушда мүминлере нусга болан шахсыетдир.
Ымам Шафыгының хадысда «эс-Сүнен» ве «эл-Мүснед» атлы ики эсери бар. Фыкыхда-да «эр-Рисале» ве «эл-Умм» атлы ики эсери дөредипдир. Бу эсерлери фыкых усулы барада язылан илкинҗи эсерлердир.
Онуң мешхур шәгиртлери шулардыр:
Юсуф б. Яхя эл-Бүвейти, Хасан б. Мухаммет эз-Зафераны, Ибрахим б. Яхя эл-Мүзени.
Ымам Шафыгы өмрүниң көпүсини Мүсүрде гечирйәр. Мезхеби болса илки Мүсүрде соң, Сирия, Емен, Ырак, Хорасан тарапларында яйраяр. Хәзирки дөврүмизде бу мезхеп Ыракда, Сирияда ве Түркийәниң гүнорта-гүндогарында мешхурдыр.
Ахмет б. Ханбел эш-Шейбаны
Хиҗриниң 164-нҗи йылында Багдатда дүнйә инйәр, 241-нҗи йылда шол ерде дүнйәден өтйәр. Какасы мервли болуп, олар соң Багдада гөчүп гелипдирлер. Ахмет б. Ханбелиң Мервде дүнйә инендиги хакында хем роваятлар бар. Онуң бабасы Серахсда узак йыллап хәкимлик эдипдир. Шеҗереси Низарда Пыгамберимизиң неслине баряр. Ханбел онуң какасының дәл-де, атасының адыдыр. Онуң какасы Мухаммет ыслам гошунында серкерделик эдипдир.
Ымам Ахмет б. Ханбелиң хадыс ве фыкыхда илкинҗи уссады Ымам Эбу Юсуфдыр. Ол хадыс ылмында бир улы деря мысалы болупдыр. Онуң бир миллион хадысы шерифи ятдан билендиги айдыляр. Ымам Ханбелиң «Мүснед» атлы хадыс китабында кырк мүң хадыс бардыр. Ол хадыс ылмыны өвренмек үчин Куфе, Басра, Мекге, Медине, Шам, Емен шәхерлерини айланыпдыр. Ол Ымам Шафыгыдан узак вагтлап сапак аляр.
Бухары, Мүслим ве шолар билен дөвүрдеш болан хадыс алымлары ондан хадыс роваят эдйәрлер. Онуң иң улы оглы Салых какасының фыкых ве хадыс ылмыны бир ере җемлейәр. Ымам Ханбелиң кәбир шәгиртлери шулардыр:
Эбу Бекир эл-Эрсен, Ахмет б. Мухаммет б. эл-Хаҗҗаҗ, Ибрахим б. Исхак б. эл-Харби.
Ахмет б. Ханбелиң мезхеби илки Ыракда ве Шамда яйраяр. Хәзирки дөврүмизде болса иң көп яйран ери Неҗит юрдудыр. Дүнйәниң көп юртларында бу мезхепдәки мусулманлара душ гелинйәр.