Ыгтыкады мезхеплер
Ыгтыкад – ынанч диймекдир. Бир зада ынанмаклыга, бир кишини я-да бир хабары тассык эдип оңа багланмаклыга «акыда» дийилйәр. Мунуң көплүги «акайыддыр». «Ыгтыкат» ве «иман» сөзи маныдашдыр. «Иман» сөзүниң истилах манысы Аллах Тагаланың динини калп билен кабул этмек диймекдир. Ягны, Ресулуллахың (с.а.в.) билдирен затларыны анык шекилде калп билен тассык этмекдир. Дурмушда мусулмандыгыңы белли этмек үчин иманыңы әшгәр этелидир.
Акайыд иманың эсасы болан ысламың када ве хөкүмлериниң, ыбадата ве амала дегишлисинден башга, әхлисини өз ичине аляр. Ысламың ынанч системасы «әментү» җүмлесинде җемленендир. Бу болса Аллахың барлыгына, бирлигине, мелеклере, китаплара, пыгамберлере, ахырет гүнүне, өлүмден соң дирилмегиң хакдыгына, каза-кадере (такдыра), хайрың ве шериң Аллахдан гелйәндигине иман этекден ыбаратдыр.
Ысламың илкинҗи дөвүрлери болан Асры-сагадатда, Ресулуллах дирикә бейлеки ысламы ылымлар ялы акайыд ылмы хем язылып, бир ере җемленмәндир. Хениз вахй гелмеси кесилмәндиги үчин ынанчда, ыбадатда ве бешери гатнашыкларда мүшгили болан кишилер Аллахың Ресулына йүз тутуп, мүшгиллерини чөзүпдирлер. Асхабы Кирам хер бир меселеде болшы ялы, акыда билен багланышыклы меселелерде-де Кураны Кериме ве Ресулуллаха чын йүрекден долы ынаныпдырлар. Олар Ресулуллахың гетирен ынанч эсасларыны җеделсиз кабул эдипдирлер. Пыгамберимизиң маграч мугҗызасына Мекгәниң мүшриклери ынанмазчылык эденлеринде, олара хезрети Эбу Бекириң: «Эгер маграҗа чыкандыгыны Мухаммедиң өзи айдян болса догрудыр. Мен муңа-да, Аллах Тагаладан гетирен хер бир задына-да ынанярын» дийип, кесгитли җогап берени хеммелере мәлимдир. Аллахың Ресулы язгыт барада җеделлешйән сахабалары гөренде, олары бу пишеден эл чекдирипдир. Чүнки ынанч билен багланышыклы кәбир меселелере акыл етирмек мүмкин дәлдир. Оңа диңе айдылышы ялы ынанмак герекдир.
Хезрети Пыгамбериң ахырете иртихалындан (бакыете гөчмегинден) соң хем сахабалар өзлериндәки пәк ве дуры ысламы ынанчлары горап саклапдырлар. Мунуң билен бирликде илат санының көпелмеги, дүрли медениетдәки адамларың ыслама гирмеги билен тәзе мүшгил меселелер йүзе чыкып башлаяр. Халыфларың сайланыш усулы, хезрети Алы дөврүндәки Хакем вакасы, улы гүнә эдениң динден чыкып-чыкмаяндыгы ялы меселелер бу мүшгиллердендир.
Сахабалары ве табиинлери өз ичине алян илкинҗи несиллер акыда билен багланышыклы аят ве хадыслара ёргут гетирмезден ынанярдылар. Булара «Селефие», «Селефи Салыхын» ады берлипдир. Меселем олар: «Рахман аршың үстүнде карар тапды» (Таха, 5; Араф, 54; Тевбе, 129; Юнус, 3) аятыны Аллахың тагты бардыр, эмма биз мунуң нәхилидигине долы акыл етирип билмерис диен гөрнүшде; «Аллахың эли оларың эллериниң үстүндедир» (Фетих, 10; Әли Имран, 73; Маиде, 64; Хадид, 29) аятыны болса, «Аллахың эли бардыр, эмма биз онуң нәхилидигине акыл етирип билмерис» диен гөрнүшде дүшүндирипдирлер. Олардан соң етишен келам алымлары болса шейле аятларда меҗазы манының гөз өңүнде тутуландыгыны, «Аллахың тагты бардыр» дийилмегиниң Онуң әлеме хәким болмак мутлак гудратың эесидиги манысыны гөтерйәндигини; «Аллахың эли» диймек билен хем Онуң гүйч ве гудратының гөз өңүнде тутуляндыгыны айдыпдырлар. Олар бу меселеде «Аллахың деңи-тайының, меңзешиниң ёкдугыны» хабар берйән аятлара даяныпдырлар.
Акыда билен багланышыклы аят ве хадыслара дүшүндириш берйән мезхеплер ики гөрнүше бөлүнйәр:
1. Әхли Сүннет ве җемагат мезхеби
2. Әхли Бида мезхеби
Әхли Сүннет мезхеби
Әхли Сүннет – хезрети Пыгамбериң ёлундан гиденлер, шол ёлдан хич азашмадыклар диймекдир. Булара Фыркайы Наҗие – саламата говшанлар ады хем берилйәр. Әхли Сүннетиң даянян эсасы чешмеси Китап ве Сүннетдир. Әхли Сүннетде Матурудие ве Эшарие диен ики акым бардыр.
Матуриди мезхеби
Бу мезхебиң эсасландырыҗысы Эбу Мансур Мухаммет Самаркандың Матурид обасында хиҗриниң 280-нҗи йылында дүнйә инйәр. Ол хиҗри 333, Милады 944-нҗи йылда Самаркантда дүнйәден өтйәр.
Шол дөвүрлерде дүрли медениетдәки халкларың ыслама гирмеги, хинди ве грек философларының эсерлериниң арап дилине терҗиме эдилмеги ынанч ве акыда билен багланышыклы биргиден җеделли меселелери дөредйәр. Мусулман алымларының мантык кадаларындан пейдаланып, бу мүшгиллере Куран ве хадыслар эсасында җогап берилмеги герекди. Эбу Мансур Мухаммет Матуриди шол дөврүң бейик мүтекеллимидир (теологыдыр). Ол ыслам акайыдыны Китап ве Сүннете лайыклыкда дүшүндирип, Әхли Сүннети бидатчыларың тәсиринден горап саклапдыр. Ол Мавераннехрде Ханефилериң ыгтыкады ымамы болупдыр.
Матуриди акайыдының эсасыны эбу Ханифәниң дүшүнҗелери шейле хем, онуң «эл-Фыкхул Экбер» атлы эсери дүзйәр. Ымам Матуридиден соң Ханефилере Матуридилер хем дийлип башланыпдыр. Әхли Ханефилер, умуман түрки халклар ыгтыкатда Матуриди мезхебиндендирлер. Ымам Матуридиниң иң эсасы эсэрлэри шулардыр:
1. Китабы Товхыд
Матуриди бу эсэриндэ бидат гөрүшлэри бэлләп, оларың тәсириндэн ыслам ынанҗыны горапдыр. Эсасан хэм ол мугтэзилэ акымының гөрүшлэрини пуҗа чыкарыпдыр. Шэйлэ хэм карматилэрэ вэ рафизилэрэ (Хз.эбó Бэкириң вэ хз.Омарың халыфлыгыны кабул этмэдиклэр) гаршы гөрэшипдир. Бу эсэр Мүсүрли алым Фэтхуллах Хулэйф тарапындан Бэйрутда нэшир эдилипдир.
2. Тилавэтүл Куран
Ымам Матуридиниң аклы вэ накли (Китап вэ Сүннэт) дэлиллэрэ даянып, Әхли Сүннэт ыгтыкадыны эсасландыран Куран тэфсиридир. Бу китапда зэрурлыгына гөрә, бэйлэки мэзхэп вэ фыркаларың гөрүшлэринэ хэм ер бэрлипдир.
Эшари мэзхэби
Әхли Сүннэтиң ыгтыкатдакы бэйлэки бир ымамы Эбул Хасан эл-Эшари хиҗри йылы боюнча 260, миладыда 873-нҗи йылда Басрада дүнйә инйәр. Ол хиҗри 330, милады 941-нҗи йылда Багдатда дүнеден өтйәр. Онуң чын ады Алы, какасының ады болса Исмаилдир. Гарры атасы Асхабы Кирамдан эбу Муса эл-Эшаридир.
Ымамы Эшари илки мугтезиле мезхебине багланяр. 40 яшына ченли бу мезхебиң гөрүшлерине ынаняр. Соңра ялңыш ёлдадыгына дүшүнйәр. Халыпасы Эбу Алы эҗ-Җупбайыдан арасыны ачяр. Мундан бейләк Әхли Сүннет мезхебиниң гөрүшлерини яйрадып башлаяр. Араларында сәхел тапавуда душ гелинсе-де, эсасан Ымамы Матуриди билен пикирдеш боляр. Мысал үчин: Матуруди калпдакы иманың бир бүтевидигини, миземездигини айдяр. Эшари болса иманың артып-эгсилип билҗекдигини өңе сүрйәр.
Мәлики ве Шафыгылар ыгтыкатда Эшари мезхебиндендирлер. Ымам Эшари болса амалда Шафыгы мезхебине баглыдыр. Ымам Эшариниң эсасы эсерлери шулардыр:
1. «Макалатул Ысламиййин». Бу эсер мезхеплер барададыр.
2. «Эл-Ибане ан-Усулид-Дийәне». Бу эсерде Аллахы гөрмек, келамуллах, истива, Аллахың сыпатлары, аҗал, рызк, хидает ве залалет (азашмак) ялы меселелер гозгаляр.
3. «Эр-Рисале фи Истихсанил-Хавз». Эшари бу эсеринде өзүне бидатчы диенлере аят ве хадыслар билен җогап берип, динде акыл йөретмегиң мүбахдыгыны өңе сүрйәр.
4. «Эл-Лума». Эшариниң келам билен багланышыклы гөрүшлерини язан мөхүм эсеридир.
Әхли Бида мезхеплер
Әхли Бида хезрети Пыгамбериң гетирен хөкүмлерини ве Кураның эмрлерини өз арзувларына гөрә шерх эден Сүннет ёлундан аз-у-көп дашлашанлардыр.
Бидат хезрети Пыгамбериң ве сахабаларың дөврүнде болман, соң йүзе чыкан ве диниң эсасларына терс гелйән хер дүрли сөз, дүшүнҗе ве амалдыр.
Әхли Биданың дөреҗекдигини Пыгамберимиз өңүнден аңып, эрбет язгарыпдыр. «Сөзлериң иң хайырлысы Аллахың Китабыдыр, ёлларың иң хайырлысы болса Мухаммедиң ёлудыр. Амалларың иң эрбеди соңундан дөредиленлердир. Соңундан дүзүлен хер бир зат залалатдыр – азашмакдыр» (Бухари, Мүслим).
Ынанч билен багланышыклы бидатлар ыгтыкады бидатлардыр. Булар ыгтыкады меселелерде Пыгамберимизден гайдян сагдын эсаслара терс гелйән ынанчлардыр. Мугтезиле, җебрие ялы кәбир фыркаларың ынанчлары булара дегишлидир.
Ыбадат ве амал билен багланышыклы бидатлара амалы бидат дийилйәр. Шыгаларың кәбириниң тахарет кыланларында аякларыны ювмагың ерине месх этеклери муңа мысалдыр. Сүннет болан месх болса, месиниң үстүнден месх этекдир.
Дини ыгтыкат ве амалы эсаслар билен гөнүден-гөни багланышыгы болмадык я-да бу эсаслара терс гелмейән тәзеликлер, соң дөрейән дәплер бидат сайылмаяр. Ымамы Раббаны ялы алымлар бидаты ики топара бөлүпдир.
1.Бидаты Хасане – аслы динде болуп, эмма шекиллендирилмедик ягшы ве гөзел дәп диймекдир. Бир амал сүннети сахыхада ёк болса, деррев инкәр эдилмели дәл, онуң сүннетде даянян делилине середилмелидир. Мысал үчин, Куран: «Эй, иман эденлер, Аллахы көп зикр эдиң» диййәр. Бу аятдакы «көп» сөзүне нәхили дүшүнмели? Кәбир алымлар гайталанмагы сүннет ве согап болан «Субханаллахи ве бихамдихи», «Субханаллахил-Азым» сөзлерине даянып гүнде мүң гезек «Лә иләхе иллаллах» айдылмагының говудыгыны белләпдирлер. Намазың соңунда тесбихден пейдаланмак хем шонуң ялыдыр.
2.Бидаты Сеййи-е – эрбет ве ыслама терс гелйән бидат – дәп диймекдир. Мысал үчин өвлүйәде мазарларың башында шем якып гоймак, мазарда ятанлардан медет сорамак ве ш.м. Хәзирки дөвүрде өлиниң белли гүнлерини беллемеги бидат хасаплаянлар хем бар. эгер: «Өлиниң белли гүнлерини хөкман этелидир» гөрнүшинде дини бир зерурлык, я-да, ыбадат манысы берлип эдилсе, бу амал бидатдыр. Йөне хөкман эдилмели ваҗып я-да мендуп хасапламан, дәп я-да, садака гөрнүшинде эдилсе, хич хили зелели ёкдур. Муны бидат саймак хем догры дәлдир.
Ыгтыкады мезхеп хөкмүнде Әхли биданың хем өз арасында бирнәче акымлары бардыр. Буларың эсасылары шулардыр:
Мугтезиле
Мугтезиле – айрыланлар, даш дүшенлер, гыра чекиленлер диен маныны берйәр. Хасан Басрының сапагыны терк эден Васыл б. Ата билен онуң ызына эеренлериң дөреден акымыдыр. Олар улы гүнә эден кишиниң күфүр билен иманың аралыгында болуп, не кәфир не-де мүминдигини айдярлар. Олар акыла улы орун берйәрлер. Шол себәпли хем мантык кадаларына сыгмаян аят ве хадыслара өзлериче башга манылар берйәрлер. Хәзирки дөвүрде бу акым йитип гиден хем болса, оларың кәбир гарайышларына шыгалыкда душ гелинйәр.
Җебрие
Җебрие – Җәхм б. Сафван тарапындан эсасландырылан акымдыр. Бу акым мугтезиләниң гапма-гаршылыгыдыр. Олар ынсанда эрк-ирадәниң бардыгыны инкәр эдип, ынсаны шемалың өңүндәки япрага меңзедйәрлер, эден ишлерини хем меҗбуры эдйәндигини өңе сүрйәрлер. Хәзирки гүнүмизде хем ираде, кадер, язгыт меселелерине долы дүшүнмейән кәбир кишилер билип я-да билмән бу акымың гарайышыны кабул эдйәрлер. Европада бу акыма фатализм дийилйәр. Булар җеннетиң ве җәхеннемиң дүнйә ялы гечегчидигине, ахыретде Аллахың гөрүнмеҗекдигине ынанярлар.
Хариҗилик
Бу акым хезрети Алы билен Муавийәниң арасында болуп гечен Сыффын сөвеши тамамланып, ики тарапың сайлан эминлериниң халыфлык меселесини чөзмегинден соң дөрейәр. Бу вака тарыхда «Хакем хадысасы» дийилйәр. Хезрети Алының гошунындакы кәбир кишилер оңа гаршы гидип гозгалаң турузярлар. Шол себәпли олара гаршы гиден манысында хариҗие дийлипдир. Хариҗилер хас-да өте гечип, Хакем хадысасы себәпли улы гүнә иш эдилендигини, улы гүнә иш эдениң болса, динден чыкандыгыны өңе сүрүп хезрети Алының гаршысына гөрешип башлаярлар ве оны шехит эдйәрлер.
Хариҗилере гөрә, халыф сайламак хөкман дәлдир. Оларың дүшүнҗесине гөрә, дөвлет ёлбашчысыз хем доландырылып билнер. Оларың гарайышлары ысламда агзалалыгың илкинҗи башлангыҗыдыр. Шейле хем хариҗилере гөрә, амал иманың бир бөлегидир. Амалы терк эден я-да улы гүнә эден киши мүмин дәл-де кәфирдир. Шол себәпли хезрети Осман, хезрети Алы, хезрети Муавие билен бирликде Җемел ве Сыффын сөвешине гатнашанлары кәфир сайярлар. Бу акым хәзирки гүнүмизе ченли дүрли атлар билен довам эдип гелйәр.
Мүрҗи-е
Бу акым хариҗилик ве мугтезиләниң улы гүнә меселесиндәки гарайышларына гаршы дөредилен бир акымдыр. Олар улы гүнә иш эденлериң хөкүминиң Аллаха дегишлидигини, хөкүминиң ахырете галяндыгыны айдып умыт дөредйәнлердендирлер. Мүрҗи-е гөрә ынсан долы ынанандан соң онуң эден гүнәси иманына зелел бермез.
Шыгалык
Шыга сөзи топар, тарапдар, көмекчи маныларыны берйәр. Шыгалык дөрдүнҗи чарыяр болан хезрети Алының тарапдары болуп, онуң әхли бейлеки сахабалардан үстүндигини кабул эденлериң дөреден акымыдыр. Бу акым хариҗилик ялы ылмы дәл-де, сыясы бир акымдыр. Бу хем халыфлык билен багланышыклы җедел себәпли дөрәпдир. Шыгалара гөрә, хезрети Алы Ресулуллахдан соң әхли ынсаның ичинде иң фазылетлиси боландыгы үчин илкинҗи халыф болмага иң лайык кишидир. Шол себәпли оларың дүшүнҗесине гөрә, илкинҗи үч халыф болан эбу Бекир, Омар, Осман залымдыр, булара табын болунмалы дәлдир. Шыгаларың пикириче, улы гүнә эденлер тоба этезден өлселер, эбеди довзахда галарлар.
Шыгалык өз арасында йигримә голай бөлеклере бөлүнйәр. Оларың иң эсасылары кейсание, зейдие, җаферие (ымамые), галие ве батыниедир. Хәзирки дөвүрде шыгалык Еменде, Эйранда ве Азербайҗанда яйрандыр. Хиндистанда, Пәкистанда, Сирияда, Ливанда, Мүсүрде, Түркиеде хем оларың тарапдарлары бардыр.