Мезхеплериң арасындакы тапавутларың себәби
Мезхеплериң арасындакы тапавудың дөремегине дүрли ягдайлар себәп болупдыр. Оларың биринҗиси, Курандакы хөкүм аятларына (булара нас дийилйәр) хер ким өзүче дүшүнипдир. Чүнки насларың усулы фыкыхда беян эдилишине гөрә: хафи, мүҗмел, сарих, кинае, меҗаз, хакыкат, мутлак,мукайет, хас, а:мм ялы бирнәче гөрнүшлери бардыр. Мүҗтехидлер хем шол бир насдан өзлериче дүрли-дүрли маны чыкарыпдыр.
Мунуң ялы, хадысларың-да дүрли гөрнүшлери бардыр. Мысал үчин: мүтеватир, мешхур, хабери-вахыд, мүрсел, муттасыл, мункаты...
Бу хадыслары делил хөкмүнде уланмакда мүҗтехидлер өзара ыхтылаф эдипдирлер. Нетиҗеде дүрли гарайышлар йүзе чыкыпдыр. Меселем: Ханефилер хадыслара гезек геленде җуда сересапдыр. Бу мезхепде хабери-вахыд (еке сахабаның роваят эден хадысы) делил хөкмүнде кабул эдилмейәр. Шафыгылар болса, кыясың дерегине хабери-вахыды делил хөкмүнде кабул эдипдирлер. Ханефилер мүрсел хадысы кабул эдйәр, шафыгылар болса, оны делил хөкмүнде уланмаяр.
Гөршүмиз ялы, мүҗтехидлериң шол бир меселә дүрли хөкүм бермегине делиллердәки ыхтылаф хем-де кабул эдилен делиллере дүрли гарайыш себәп болупдыр.
Фетва берлен юрдуң дәп-дессурлары хем мүҗтехидлериң иҗтихадларына тәсир эдипдир.
Бу ыхтылафлар ыммат үчин рахмет болупдыр.
Хайсы-да болса бир меселеде алачсыз галан бири зерурлык себәпли башга мезхебе гөрә амал эдип билер. Бу җайыздыр. Шейле хем ысламда бир меселәниң еке-тәк чөзгүди ёкдур. Ыслам ер йүзүниң әхли халкына гелен дин боланы үчин хакыкат топлумыдыр.
Мусулман хак мезхеплерден бирине табын боляр, ыбадат ве амалларыны шол мезхебиң хөкүм ве иҗтихадларына гөрә довам этдирйәр. Эмма мунда хөкманылык ёкдур. Ислендик мусулман ислән вагты бейлеки бир хак мезхебе гечип билер. Йөне бир мезхепден бейлеки мезхебе гечен кишиниң кабул эден мезхебиниң ыбадат билен багланышыклы меселелерини кәмил билмеги зерурдыр. Эмма, бир мусулманың хер мезхепден өзүне еңилини сайлап, шоңа гөрә амал этмеги ялңышдыр. Муңа диңе зерурлык йүзе чыканда ругсат берилйәр.
«Куран ве хадыс барка мезхеплер нәмә герек?» дийип сораянлар хем бар.
Хер бир мусулманың дини меселелери ве хөкүмлери гөнүден-гөни Курандан я-да хадысдан өвренмеги мүмкин дәлдир. Муны диңе мүҗтехидлик мертебесине етен ыслам алымы башарып билер. Мусулманлар көпчүлигине болса, шол бейик дин алымының дүшүндиришини ве гарайшыны кабул эдип, онуң ызына дүшмек галяр. Меселем: дерманлар өсүмликлерден, химикатлардан ясаляр. Эмма хер кес дерман ясап билмейәр. Дерман ясамак үчин хөкман шол угурдан билимиң болмагы зерурдыр. Дини меселеде хем эсасы чешме Куран ве Сүннет болса-да, олардан хөкүм чыкармак ишини ислендик мусулман башармаз. Бу иш диңе мүҗтехид дереҗесине етен алымың голундан гелер.
Мезхеплер өз арасында ики топара бөлүнйәр.